Historia Sporysza – od osady łużyckiej po dzielnicę Żywca

Na wzgórzu Grojec, w dzisiejszej dzielnicy Żywca – Sporyszu, istniała niegdyś osada kultury łużyckiej. W okresie wczesnego średniowiecza powstała tam warownia, a w XV wieku zamek, należący do Bożywoja i Włodka Skrzyńskich herbu Łabędź. Znani jako rycerze-rozbójnicy, prowadzili oni zbrojne wypady na okoliczne ziemie. Zamek został zniszczony w 1477 roku przez wojska Kazimierza Jagiellończyka. W rękach Komorowskich herbu Korczak warownia przeszła pod wpływy Królestwa Węgier, sympatyzującego z zakonem krzyżackim.

Pierwsza wzmianka o Sporyszu jako miejscowości pochodzi również z 1477 roku. W XVI wieku Komorowscy intensywnie zagospodarowywali okoliczne tereny – kasztelan Krzysztof Komorowski przekazał Żywcowi wzgórze Łyska oraz pozwolił mieszkańcom miasta na połów ryb w Koszarawie. W 1567 założono folwark „Obszar”, który w późniejszych latach rozrósł się, częściowo kosztem sporyskich chłopów, których wywłaszczono.

W XVII wieku Sporysz wraz z innymi wsiami włączono do klucza obszarskiego państwa żywieckiego. W wyniku wojny polsko-szwedzkiej oraz emigracji ludności wieś znacznie się wyludniła – między 1629 a 1667 rokiem liczba mieszkańców zmniejszyła się o niemal 460 osób.

W XIX wieku nastąpił rozwój przemysłu na terenie Sporysza. W 1832 powstała tu kuźnia, a już w 1835 rozpoczęto eksploatację rud żelaza. Fryderyk Habsburg przekształcił zakład w nowoczesną hutę – z walcownią, cynkownią oraz piecami do przerobu surówki żelaznej. Z czasem wokół huty powstały budynki mieszkalne, szkoła, sklep i gospoda. W 1869 Sporysz liczył ponad 1000 mieszkańców, a w kolejnych dekadach liczba ta wzrosła.

W Sporyszu osiedlali się również Żydzi, wykluczeni z możliwości zamieszkania w pobliskim Żywcu. Należeli do biedniejszej warstwy społecznej i w większości zajmowali się rolnictwem.

W 1884 roku otwarto stację kolejową Friedrichshütte, nazwaną od pobliskiej huty. W kolejnych latach powstała tu również szkoła ludowa, straż pożarna i rafineria spirytusu. W 1910 fabryka żelaza została przekształcona w Pierwszą Galicyjską Fabrykę Śrub, Nitów i Nakrętek.

W okresie międzywojennym Sporysz był popularnym miejscem wycieczek i pikników dla mieszkańców Żywca. Działały tu restauracje, kręgielnie oraz organizowano wypady na Grojec i Łyskę. W 1921 roku liczba mieszkańców sięgała niemal 1900. W 1928 powstał oddział Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego.

W 1934 roku Sporysz stał się siedzibą nowej gminy, obejmującej m.in. Czernichów, Moszczanicę i Świnną. Po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939, został wcielony w granice Żywca. W czasie okupacji funkcjonowała tu komórka konspiracyjna Związku Walki Zbrojnej, a szkoła podstawowa stała się miejscem tajnego nauczania i spotkań AK.

Po wojnie zakład śrub został odbudowany, a już w 1946 powstała tu Szkoła Przyzakładowa. Przez kolejne lata placówka rozrastała się, przekształcając się w technikum i liceum zawodowe. W 1975 szkoła została przeniesiona do nowej siedziby na Osiedlu 700-lecia.

Dziś Sporysz to jedna z dzielnic Żywca – z bogatą historią sięgającą epoki brązu, przemysłową przeszłością i ważnym wkładem w lokalne dziedzictwo regionu.