Historia Sporysza: Od Osady Łużyckiej po Dzielnicę Żywca

Początki osadnictwa: kultura łużycka i wczesne średniowiecze

Historia Sporysza, obecnie jednej z dzielnic Żywca, sięga czasów prehistorycznych, kiedy na wzgórzu Grójec znajdowała się osada kultury łużyckiej. Kultura ta, rozwijająca się na obszarze dzisiejszej Polski od około 1300 do 400 roku p.n.e., była znana z zaawansowanych technik ceramicznych oraz budowy osad obronnych. Znaleziska archeologiczne na Grójcu świadczą o długotrwałym zasiedleniu tego obszaru, co sugeruje strategiczne znaczenie tego miejsca.

W okresie wczesnego średniowiecza na miejscu dawnej osady powstała warownia. Wzmacniając tradycję obronną tego miejsca, w XV wieku na Grójcu wzniesiono zamek, który należał do Bożywoja i Włodka Skrzyńskich herbu Łabędź. Byli to rycerze-rozbójnicy, którzy wykorzystywali fortecę jako bazę do prowadzenia wypadów na okoliczne ziemie. Ich działalność miała charakter rabunkowy, co nie przysporzyło im sympatii sąsiednich władców.

Przejście pod władanie Komorowskich i zniszczenie zamku

Pod koniec XV wieku zamek na Grójcu przeszedł w ręce rodu Komorowskich herbu Korczak, którzy sprzymierzyli się z Królestwem Węgier. W tym czasie Węgry sympatyzowały z zakonem krzyżackim, co wprowadziło Komorowskich w konflikt z Polską. W 1477 roku wojska Kazimierza Jagiellończyka, króla Polski, zniszczyły zamek w ramach działań wojennych mających na celu eliminację wrogich wpływów na południowych kresach Królestwa Polskiego.

Rozwój Sporysza w epoce nowożytnej

W spisie wsi państwa żywieckiego z 1477 roku Sporysz został po raz pierwszy wymieniony jako odrębna osada. W 1562 roku Krzysztof Komorowski, kasztelan sądecki i oświęcimski, wyłączył wzgórze Łyska z obszaru Sporysza i przekazał je miastu Żywiec. Mieszkańcy Żywca otrzymali także prawo do połowu ryb na terenie Sporysza, co świadczy o gospodarczym znaczeniu rzeki Koszarawy.

W 1595 roku wieś należała do Krzysztofa Komorowskiego, a folwark zamkowy „Obszar” został założony w 1567 roku przez tegoż Komorowskiego. Folwark ten stał się jednym z kluczowych majątków ziemskich w regionie, a jego rozwój wpłynął na losy miejscowych rolników, którzy stopniowo tracili swoje ziemie na rzecz rozrastającego się majątku szlacheckiego.

 XVIII i XIX wiek: rozwój przemysłu i zmiany demograficzne

Na początku XVIII wieku klucz obszarski obejmował nie tylko Sporysz, ale także pobliskie wsie, takie jak Świnna, Trzebinia, czy Sopotnia Mała. W 1667 roku klucz ten zamieszkiwało 267 osób, a w 1672 roku dołączono do niego wieś Przyłęków. Okres ten charakteryzował się rosnącym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych oraz nasilającą się emigracją na Śląsk i Węgry, zwłaszcza w wyniku wojen i innych trudności gospodarczych.

W 1832 roku na terenie folwarku rozpoczęła działalność kuźnia, a w 1834 roku odkryto tu złoża rudy żelaza. Było to impulsem do rozwoju przemysłu hutniczego w Sporyszu, co w konsekwencji doprowadziło do powstania huty „Wilhelma” i „Fryderyka”. Przemysł metalurgiczny stał się wówczas kluczowym elementem lokalnej gospodarki, a miejscowa huta produkowała blachę, śruby i inne wyroby metalowe, które były eksportowane na teren całego regionu.

 Przełom XIX i XX wieku: urbanizacja i rozwój społeczny

Pod koniec XIX wieku Sporysz przeżywał dynamiczny rozwój demograficzny i gospodarczy. W 1880 roku we wsi mieszkało już 1260 osób, a w 1884 roku uruchomiono stację kolejową „Friedrichshütte”, co jeszcze bardziej zintegrowało miejscowość z resztą regionu. Rozwój kolei umożliwił sprawniejszy transport surowców i produktów przemysłowych, co sprzyjało dalszej industrializacji Sporysza.

W 1905 roku w Sporyszu miała miejsce demonstracja robotnicza, która świadczyła o rosnącej świadomości społecznej i politycznej miejscowych robotników. W 1908 roku otwarto tu Arcyksiążęcą Rafinerię i Wolny Skład Spirytusu, który działał do 1921 roku, z przerwą na czas I wojny światowej. Po wojnie, zakład został przejęty przez państwo i stał się częścią Ogólnopaństwowej Organizacji Przemysłu Spirytusowego.

 Lata międzywojenne i II wojna światowa

W okresie międzywojennym Sporysz nadal się rozwijał, a w 1934 roku utworzono gminę Sporysz, która obejmowała także pobliskie wsie. Jednakże już w 1939 roku, po wybuchu II wojny światowej, Sporysz został włączony do Żywca. W okresie okupacji niemieckiej, miejscowa ludność, zwłaszcza Żydzi, była prześladowana, a wielu z nich deportowano do obozów koncentracyjnych.

 Powojenna odbudowa i integracja z Żywcem

Po zakończeniu wojny Sporysz został znacząco zniszczony, ale szybko przystąpiono do odbudowy. Fabryka śrub, która była jednym z głównych zakładów przemysłowych, wznowiła produkcję już w 1945 roku, a w 1947 roku otwarto w Sporyszu Szkołę Przyzakładową Przysposobienia Przemysłowego.

W 1950 roku Sporysz oficjalnie został włączony do miasta Żywca. Od tego czasu nastąpiła intensywna urbanizacja i rozwój infrastruktury, co zintegrowało Sporysz z resztą miasta. Ważnym wydarzeniem było ukończenie budowy kościoła Chrystusa Króla w 1958 roku, który stał się centrum życia religijnego i społecznego dzielnicy.

 Współczesność

Dziś Sporysz jest dynamicznie rozwijającą się dzielnicą Żywca, z bogatą historią i silną tożsamością lokalną. Przemiany gospodarcze i społeczne, które miały miejsce w ciągu ostatnich stuleci, ukształtowały współczesny charakter tego miejsca, łącząc w sobie tradycję z nowoczesnością. Zamek na Grójcu, choć zniszczony w XV wieku, pozostał w pamięci lokalnej społeczności jako symbol dawnej świetności Sporysza. 

Dzielnica, mimo iż stanowi integralną część Żywca, zachowała swój unikalny charakter i historię, która jest nadal żywa w pamięci jej mieszkańców.