Lipowa i Żywiecczyzna – Historia od czasów najdawniejszych po współczesność

Lipowa, położona na Żywiecczyźnie, jest jedną z najstarszych osad tego regionu, której losy ściśle splatają się z historią całej ziemi żywieckiej. Najstarsze ślady osadnictwa na tych terenach datowane są na okres kultury łużyckiej – około 2500 lat temu. Szczególnie znaczącym miejscem dla wczesnej historii Żywiecczyzny była góra Grojec (612 m n.p.m.), która była zamieszkana już w epoce halsztackiej.

Od 1179 roku obszar ten należał do księstwa krakowskiego, jednak przez darowiznę księcia Kazimierza Sprawiedliwego, Żywiecczyzna przeszła pod władanie księcia śląskiego Mieszka Plątonogiego. To spowodowało, że przez kilka wieków te tereny były związane ze Śląskiem. W 1327 roku Żywiecczyzna stała się lennem korony czeskiej, a następnie, po blisko stu latach, w 1457 roku Kazimierz Jagiellończyk odkupił księstwo oświęcimskie wraz z Żywiecczyzną. W kolejnych latach teren ten stał się własnością szlachecką, a od 1624 roku wszedł w skład dóbr królewskich rodziny Wazów.

Znaczącą rolę w rozwoju Żywiecczyzny odegrał ród Komorowskich, który w 1476 roku, w nagrodę za pomoc w wyprawie węgierskiej, otrzymał te ziemie od króla. Piotr Komorowski, magnat węgierski, stał się jednym z najważniejszych właścicieli tych terenów, a jego ród zarządzał nimi do 1626 roku. W późniejszym okresie, od 1838 roku, Żywiecczyzną władała rodzina Habsburgów, aż do zakończenia II wojny światowej.

Lipowa – początki i rozwój osady

Lipowa, jako jedna z najstarszych miejscowości na Żywiecczyźnie, swoje początki zawdzięcza rodowi Radwanitów i sięga końca XIII wieku. Nazwa wsi pojawia się w dokumentach z 1242 roku. Już w 1350 roku w spisach Świętopietrza wspomniano o kościele w Lipowej, co świadczy o długiej historii religijnej tej miejscowości. Jan Długosz, w swoich dziełach z lat 1470–1480, opisał parafię w Lipowej, której właścicielem był wówczas Piotr Komorowski. Wzmianki historyczne wyjaśniają także pochodzenie nazwy wsi – według „Dziejopisu Żywieckiego” Andrzeja Komonieckiego, pochodzi ona od pierwszej chałupy zbudowanej z drewna lipowego, która dała początek całej osadzie.

W XIV i XV wieku, dzięki osadnikom z doliny Wisły, Śląska i Orawy, Lipowa zaczęła się intensywnie rozwijać. Przybysze karczowali lasy na stokach gór, przekształcając je w pola uprawne i pastwiska. Ziemia była jednak mało urodzajna, co sprawiło, że głównym zajęciem ludności stała się hodowla i pasterstwo. W XV wieku na tych terenach osiedlali się Wołosi, którzy również zajmowali się pasterstwem. To właśnie oni odegrali znaczącą rolę w rozwinięciu tutejszej kultury pasterskiej.

Z biegiem czasu na Żywiecczyźnie zaczęła kształtować się gospodarka folwarczna, która dominowała aż do początku XX wieku. W 1608 roku Mikołaj Komorowski założył folwark w Lipowej, który stał się centrum gospodarczym okolicy. Wioska rozwijała się w ramach tzw. „klucza lipowskiego”, obejmującego kilka pobliskich osad, w tym Pietrzykowice, Słotwinę, Ostre, Starą i Nową Leśną.

Trudne czasy – zbójnictwo i procesy o czary

W XVII i XVIII wieku Lipowa, jak i inne wsie na Żywiecczyźnie, borykały się z licznymi problemami wynikającymi z ciężkiej sytuacji społecznej. Ograniczenie swobód, wprowadzenie pańszczyzny i bieda prowadziły do narastającego niezadowolenia mieszkańców. W efekcie wielu górali zaczęło wchodzić na drogę konfliktu z prawem, co doprowadziło do rozwoju zbójnictwa. W Lipowej najbardziej znanymi hersztami byli Klimczakowie, w tym Mateusz Klimczak, który stał na czele liczącej 50 osób grupy zbójnickiej. Napadali oni m.in. na dwory w Kętach i Palczowicach. W końcu jednak Klimczak został schwytany i stracony w 1697 roku.

Lipowa była także miejscem procesów o czary. W XVII wieku za czarownice uznano dwie mieszkanki Lipowej – Jadwigę Kubienkę i Katarzynę Chyrdulę. „Pławiono” je w Koszarawie, ale nie zostały uznane za winne. Procesy o czary i zbójnictwo były częścią trudnej historii tego regionu, który przez wieki borykał się z biedą i niesprawiedliwością społeczną.

Rozwój gospodarczy i społeczne inicjatywy mieszkańców

W XIX wieku na Żywiecczyźnie rozwinął się przemysł, a szczególnie eksploatacja rud żelaza. Zwożono je z okolic Lipowej, co przyczyniło się do ożywienia gospodarczego wsi. Produkcja żelaza, a także wyrób sera szwajcarskiego, stały się ważnymi gałęziami lokalnej gospodarki. Mieszkańcy Lipowej angażowali się także w działalność społeczną i polityczną. W 1905 roku odbyło się w Lipowej zebranie Stronnictwa Chrześcijańsko-Ludowego, na którym poruszano kwestie związane z wyzyskiem gospodarczym i podwyższaniem opłat kościelnych.

Jedną z kluczowych postaci w historii Lipowej był ksiądz Ferdynand Sznajdrowicz, który w latach 30. XX wieku był nie tylko duszpasterzem, ale również działaczem społecznym i patriotą. Dzięki jego inicjatywie powstał Dom Parafialny, w którym organizowano wydarzenia kulturalne, a także zakładano sklepy spółdzielcze. Ksiądz Sznajdrowicz zasłynął również z opieki nad chorymi – posiadł bowiem wiedzę medyczną, którą zdobył przed wstąpieniem do seminarium.

II wojna światowa – tragiczne wydarzenia w Lipowej

W czasie II wojny światowej mieszkańcy Lipowej aktywnie uczestniczyli w ruchu oporu. Kiedy wycofujące się polskie jednostki zostawiły broń, miejscowa ludność, za radą księdza Sznajdrowicza, ukryła ją z myślą, że może się jeszcze przydać. Niestety, okupacyjne władze niemieckie odkryły ten fakt, co doprowadziło do aresztowań. 18 stycznia 1940 roku ksiądz Sznajdrowicz, wraz z 36 parafianami, został rozstrzelany w Katowicach. Po wojnie w Lipowej postawiono pomnik ku czci mieszkańców zamordowanych przez okupanta.

Innym miejscem pamięci jest pomnik w Zimniku, upamiętniający czterech partyzantów rozstrzelanych przez Niemców w 1943 roku.

Lipowa, mimo trudnych losów, pozostaje symbolem wytrwałości i odwagi swoich mieszkańców, którzy przez wieki bronili swojej ziemi i tożsamości, a także aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym i narodowym.