Historia Sporysza: od antycznych korzeni po współczesność. Zamek, wielkie rody i przemiany gospodarcze na Górnym Śląsku.

Sporysz, dziś będący częścią Żywca, to miejscowość o wyjątkowo interesującej przeszłości, sięgającej czasów prehistorycznych. Jego dzieje splatają się z historią wielkich rodów, średniowiecznych zamków, burzliwych konfliktów politycznych i zbrojnych, a także z przemianami gospodarczymi, które kształtowały krajobraz Górnego Śląska i ziemi żywieckiej.

Początki – kultura łużycka i wczesne osadnictwo

Najstarsze ślady obecności człowieka na terenie Sporysza związane są z kulturą łużycką, rozwijającą się w tej części Europy w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Na miejscu osady z tego okresu powstała następnie warownia wczesnośredniowieczna, która stanowiła punkt obronny i centrum lokalnego osadnictwa.

Średniowieczny zamek i ród Skrzyńskich

W XV wieku na wzgórzu w Sporyszu wzniesiono zamek, który szybko stał się obiektem o dużym znaczeniu militarnym i politycznym. Jego pierwszymi znanymi właścicielami byli Bożywoj i Włodek Skrzyńscy herbu Łabędź. Znani jako rycerze-rozbójnicy, wykorzystywali zamek jako bazę do najazdów na sąsiednie ziemie, co wpisało Sporysz w burzliwą historię ówczesnego pogranicza.

Komorowscy i dramatyczny koniec zamku

Wkrótce potem zamek przejęła potężna rodzina Komorowskich herbu Korczak, sprzymierzona z Królestwem Węgier i sympatyzująca z zakonem krzyżackim. Zamek jednak nie miał szczęścia – w 1477 roku został zburzony przez wojska króla Kazimierza Jagiellończyka, co zakończyło jego dzieje jako warowni. W tym samym roku Sporysz został odnotowany w spisie wsi państwa żywieckiego, co świadczyło o jego rosnącym znaczeniu jako osady.

Folwark Obszar i rozwój gospodarczy

W XVI wieku Sporysz odgrywał coraz większą rolę w strukturach majątkowych regionu. W 1567 roku kasztelan sądecki Krzysztof Komorowski utworzył folwark „Obszar”, częściowo obejmujący ziemie sporyszańskie. W kolejnych dziesięcioleciach folwark ten rozrastał się kosztem wsi – w 1608 roku Mikołaj Komorowski powiększył jego granice, doprowadzając do wywłaszczeń miejscowych gospodarzy.

W 1667 roku powstał klucz obszarski – duży kompleks dóbr ziemskich, do którego należały m.in. Sporysz, Obszar, Świnna, Sopotnia Mała, Trzebina, Przyborów i Sienna, a pięć lat później także Przyłęków.

XVII wiek – wojny i kryzysy

Sporysz, podobnie jak inne wsie regionu, mocno ucierpiał w okresie wojny polsko-szwedzkiej. W latach 1629–1667 liczba mieszkańców zmniejszyła się aż o 456 osób – głównie na skutek emigracji na Śląsk i Węgry, ale także z powodu trudnych warunków gospodarczych i działań wojennych.

Jednocześnie w tym okresie obserwowano rozdrobnienie gospodarstw, co świadczyło o dynamicznych zmianach demograficznych i stopniowym rozwoju wsi, mimo niesprzyjających okoliczności.

Sporysz pod panowaniem Habsburgów

W 1816 roku Adam Wielopolski sprzedał Sporysz wraz z Obszarem księciu Albertowi Sasko-Cieszyńskiemu, co zakończyło wielowiekowe związki miejscowości z rodem Komorowskich. Od tego momentu wieś znalazła się w orbicie wpływów Habsburgów, co miało ogromne znaczenie dla jej dalszych dziejów.

Sporysz w XIX i XX wieku

W kolejnych stuleciach Sporysz przeobraził się z typowej osady rolniczej w dynamicznie rozwijającą się część Żywca. Jego mieszkańcy brali udział w ważnych wydarzeniach politycznych i społecznych – w tym w Powstaniach Śląskich, które odegrały kluczową rolę w procesie kształtowania granic odrodzonej Polski.

Dziedzictwo historyczne

Dzisiejszy Sporysz, choć nie zachował średniowiecznego zamku, pozostaje miejscem pełnym historycznych śladów i świadectwem burzliwych losów regionu. Jego dzieje, od osady kultury łużyckiej po współczesną dzielnicę miasta, ukazują niezwykłą ciągłość i zmienność ludzkiej obecności na tych terenach.